Tworzenie kolekcji cyfrowych

Ostatnia aktualizacja: 21 października 2016

Jak tworzyć dobre kolekcje?

Co należy wziąć pod uwagę przy tworzeniu dobrej kolekcji cyfrowej?

Co właściwie zawierają biblioteki cyfrowe?

Najogólniej rzecz biorąc, zasoby cyfrowe można podzielić na: elektroniczne wersje dokumentów tekstowych (książek, czasopism, gazet, starych druków, rękopisów, materiałów dydaktycznych, rozpraw naukowych, itd.), druki muzyczne, materiałów kartograficznych, obrazów (fotografii, grafik, pocztówek, itp.) oraz obiektów dźwiękowych, filmowych i multimedialnych. Takie podejście reprezentują np. Internet Archive czy Gallica. W polskich kolekcjach dominują zbiory tekstowe (głównie czasopisma), na tle czego wyróżnia się Narodowe Archiwum Cyfrowe, gdzie znajdziemy ponad 180 tys. skanów fotografii oraz ok. 15 tys. opisów cyfrowych wersji nagrań. Jeśli weźmiemy pod uwagę odbiorców – użytkowników bibliotek cyfrowych, istnieją oczywiście wyspecjalizowane biblioteki cyfrowe o określonej tematyce czy formacie danych. Jednakże w większych projektach ilość zasobów sprawia, że ich zróżnicowanie jest o wiele większe, tak więc o ile użytkownik zainteresowany będzie bibliotekoznawstwem lub informacją naukową, bez problemu znajdzie odpowiednie serwisy poprzez wyszukiwarki czy wykazy bibliotek; znalezienie ciekawych informacji w ogólnych kategoriach odbiegających tematyką (np. biotechnologia) będzie bardzo trudne, gdyż znakomita większość bibliotek tworzonych przy instytucjach naukowych może posiadać takie obiekty. W takim przypadku przydatna jest wiedza o istnieniu agregatorów, aby nie przeszukiwać bez sensu każdej biblioteki naukowej z kolei. Większość zbiorów cyfrowych to obiekty z obszaru nieformalnie określanego jako domena publiczna. Chodzi po prostu o takie dzieła, dla których wygasły prawa autorskie. Sporą część bibliotek zajmują materiały, na których otwarty dostęp uzyskano zgodę autorów bądź wydawców. Zamieszczane są również prace na różnego rodzaju licencjach, które czasem problematycznie ograniczają dostęp do danych publikacji.

Jakie ogólne informacje powinna zawierać witryna biblioteki cyfrowej?

Biblioteki aby zwiększyć o swoją użyteczność, powinny położyć jak największy nacisk na odpowiednie i przejrzyste poinformowanie odbiorcy o tym, jaka jest ich zawartość. Użytkownik może być w stanie ocenić jakość kolekcji już po pierwszym wyświetleniu serwisu, poprzez konkretną kompozycję i zawartość witryny. Należy wziąć pod uwagę takie elementy jak: dokładny opis biblioteki cyfrowej (cel jej budowania, pochodzenie materiałów, informacje o twórcach i dane kontaktowe, grupy potencjalnych odbiorców, którzy mogą być zainteresowani zawartością kolekcji) wraz z ilością i typami obiektów wchodzących w jej skład.

Ilustracja 1. Strona główna National Library of Australia (Biblioteka Narodowa w Australii).

Oczywiście nie wszystkie projekty digitalizacyjne stosują się do takich zaleceń, nie trudno znaleźć ciekawe przykłady rozwiązań zawartości informacyjnej stron głównych. Interesujący jest np. zbiór kolekcji cyfrowych National Library of Australia z przejrzystym interfejsem, na którym łatwo znaleźć linki do informacji na temat projektu, statystyk kolekcji, zasad i praw korzystania ze zbiorów a także wymaganiach technicznych. Nie trzeba szukać niczego szczególnego, aby łatwo odkryć na tej stronie interesujące nas ciekawostki.

Ilustracja 2. Przykładowa kolekcja z National Library of Australia W przypadku polskich bibliotek cyfrowych, zakładka informacyjna oraz „Najczęściej zadawane pytania” zazwyczaj nie rzucają się w oczy i nie zawsze zawiera wszystkie informacje potrzebne do swobodnego i efektywnego użytkowania i poznawania zasobów biblioteki. Problem tkwi głównie w niedoinformowaniu o prawach i zasadach korzystania z udostępnianych zbiorów. Według specjalistów badających polskie biblioteki cyfrowe, ponad połowa badanych użytkowników, którym korzystanie z serwisów sprawiło jakiś problem, uznała, iż trudno jest się zorientować co właściwie znajduje się w danej bibliotece ze względu na brak dokładnego, tematycznego podziału. Dobrym przykładem jest Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona, w której podzielono zasoby na kolekcje tematyczne w formie zbiorów publikacji w różnych językach, od różnych twórców czy odbiorców, przy czym omówiono i scharakteryzowano najciekawsze zbiory w każdej z kolekcji. Użytkownicy chętniej korzystają z bibliotek jeśli ich zawartość została zaprezentowana i zorganizowana interesująco, wiarygodnie i rzetelnie pod względem wizualnym, funkcjonalnym i merytorycznym.

Zasady tworzenia dobrych kolekcji wg NISO

Aby uporządkować podstawowe zasady tworzenia dobrych kolekcji cyfrowych, można skorzystać z definicji tego pojęcia przedstawionego w dokumencie “A framework of guidance for building good digital collections” przygotowanym przez amerykańską National Information Standards Organization (NISO) [źródło]. Tworzenie dobrej, użytecznej kolekcji cyfrowej związane jest po pierwsze z wyborem obiektów do digitalizacji. Spójne kryteria wyboru obiektów cyfrowych ułatwiają wyszukiwanie, dostęp i korzystanie z kolekcji. Według “A framework of guidance for building good digital collections” [źródło] znaczenie terminu dobra kolekcja zmieniało się na przestrzeni lat. Tradycyjnie, dobre kolekcje cyfrowe powinny być użyteczne i odpowiadać na potrzeby swoich użytkowników. Obecnie są brane pod uwagę także inne istotne cechy kolekcji, takie jak: kwestie kosztów wytworzenia i wartości uzyskanej, interoperacyjność,trwałość i zaufanie. Kolekcje i obiekty, z których się składają, nie mogą być dłużej postrzegane tylko wyłącznie w kontekście danego projektu, powinny być traktowane także jako elementy służące do wykorzystania przez innych w celu tworzenia nowych dzieł (np. nowych kolekcji tematycznych) . “Od dobrej kolekcji wymaga się obecnie interoperacyjności, możliwości ponownego użycia, dostępności w dłuższej perspektywie czasowej, weryfikowalności, odpowiedniego udokumentowania i uwzględnienia kwestii praw własności intelektualnej.“ [źródło] Kolekcje powinny być oceniane pod kątem potrzeb użytkownika, szczególnie z punktu widzenia młodszej generacji internautów, która na co dzień korzysta z technologii cyfrowych i portali społecznościowych. Dobra kolekcja cyfrowa powinna być wynikiem aktywnej współpracy między profesjonalistami i użytkownikami. Kolekcja cyfrowa może zawierać nie tylko wyniki digitalizacji, ale również materiały natywnie cyfrowe (ang. born digital). Szczególnym przypadkiem tego typu materiałów są treści wygenerowanej przez użytkowników (ang. user generated content), takiej jak tagi (etykiety, którymi użytkownicy opatrują zasoby), podcasty, artykuły i inne dokumenty tworzone przez użytkowników, a związane tematycznie z kolekcją. Treści generowane przez użytkowników mogą być włączone do kolekcji lub mogą jej tylko towarzyszyć jako rodzaj szczególny rodzaj dokumentacji. Zalecenia dla tworzenia dobrych kolekcji cyfrowych opisane w “A framework of guidance for building good digital collections”, dostarczają wielu wskazówek dotyczących tego jaka powinna być dobra kolekcja. Zostały one zgrupowane wokół czterech kluczowych zagadnień: kolekcji, obiektów, metadanych i inicjatyw. W niniejszej części omówiono głównie kwestie dotyczące kolekcji i obiektów. Trzeba pamiętać, że wszystkie te elementy łącznie mają wpływ na odbiór kolekcji przez użytkownika. [źródło] Kolekcja cyfrowa składa się z obiektów cyfrowych, które są wybierane i zorganizowane w taki sposób, żeby było możliwe ich łatwe wyszukiwanie, dostęp i ich ponowne wykorzystanie. Na odbiór kolekcji przez użytkowników mają wpływ łącznie: obiekty, metadane i interfejs użytkownika [źródło]. Zasada tworzenia kolekcji nr 1 Dobra kolekcja cyfrowa jest tworzona zgodnie z jasno określonymi zasadami rozwoju kolekcji, które powinny być uzgodnione i ujęte w formie dokumentu przed rozpoczęciem tworzenia kolekcji.

kolekcja powinna być zgodna z ogólnymi celami działania (misją) organizacji,
twórcy kolekcji powinni zidentyfikować grupę docelowych odbiorców, a także mieć na uwadze innych niespodziewanych użytkowników i uwzględnić nietypowe sposoby korzystania z kolekcji,
zasady na jakich kolekcja będzie rozwijana warto opublikować; pozwoli to użytkownikom zorientować się, jakiego typu materiałów mogą oczekiwać w bibliotece.

Zasada tworzenia kolekcji nr 2 Kolekcje powinny być opisane w sposób umożliwiający użytkownikowi zapoznanie się z charakterem kolekcji, jej zakresem, formatem obiektów, istniejącymi ograniczeniami dostępu, prawami własności oraz wszelkimi innymi informacjami potrzebnymi do określenia autentyczności, integralności i rozumienia kolekcji.

Ilustracja 3. Opis kolekcji Księgozbiór Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Elektronicznej Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego

Opublikowanie szczegółowych informacji na temat kolekcji może również pomóc innym, którzy podejmują wysiłek digitalizacyjny.
Opis może być utworzony z użyciem istniejącego schematu metadanych (np. Z39.91 Collection Description Standard [źródło]) lub napisany swobodnym tekstem (przykład: http://www.loc.gov/pictures/collection/hlb/).

Zasada tworzenia kolekcji nr 3 Dobra kolekcja ma swojego kuratora, który aktywnie zarządza jej zasobami podczas całego cyklu życia kolekcji.

Praca kuratora polega na tworzeniu, korygowaniu lub uzupełnianiu metadanych, a także korygowaniu lub uzupełnianiu danych, dodawaniu adnotacji, linkowaniu z innymi materiałami lub uzupełnianiu innych informacji. [źródło]

Zasada tworzenia kolekcji nr 4 Dobra kolekcja powinna być szeroko dostępna i w miarę możliwości powinno się unikać niepotrzebnych ograniczeń w jej użytkowaniu. Kolekcje powinny być dostępne dla osób niepełnosprawnych (np. osób niedowidzących), należy brać pod uwagę możliwości technologii wspomagających takich jak czytniki ekranu czy też przygotowanie specjalnej wersji kolorystycznej strony.

Ilustracja 4. Istnieją automatyczne narzędzia (np. TAW3), które dokonują analizy danej witryny w poszukiwaniu elementów, które mogłyby sprawić trudność osobom niepełnosprawnym.

Z tą zasadą łączą się pojęcia takie jak dostępność (ang. availability) i użyteczność (ang. usability).
Dostęp do kolekcji i możliwość jej używania powinny mieć wszystkie uprawnione do tego osoby. Podstawowym kwestią jest tutaj udostępnienie samej kolekcji w Internecie.
Dostępność nie oznacza, że wszystkie materiały mają być dostępne bezpłatnie i bez ograniczeń. Z różnych względów (np. prawo autorskie) pewne dokumenty mogą być udostępnione tylko użytkownikom korzystającym z komputerów w czytelni.
Użyteczność oznacza, że użytkownicy powinni być w stanie przeglądać, przeszukiwać i korzystać z kolekcji przy pomocy posiadanej wiedzy i umiejętności.
Interfejs kolekcji powinien uwzględniać potrzeby osób niepełnosprawnych, w tym z upośledzeniem wzroku lub słuchu. [źródło]

Zasada tworzenia kolekcji nr 5 Zawartość dobrej kolekcji cyfrowej nie narusza praw własności intelektualnej.

Bardziej szczegółowo zajmiemy się tą zasadą w następnej części kompendium.

Zasada tworzenia kolekcji nr 6 W dobrej kolekcji istnieją mechanizmy rejestrowania danych dotyczących jej użycia i innych danych umożliwiających pomiar przydatności kolekcji.

Kolekcja cyfrowa powinna być okresowo ewaluowana, w celu kontrolowania jej wykorzystania, oceny efektywności usługi, wykazania realnej wartości kolekcji, informowania o rozwoju kolekcji i planowaniu strategicznym oraz uzasadnienia wniosków o wsparcie finansowe.
Ewaluacja może być przeprowadzona z użyciem różnych metod, takich jak: ankiety, wywiady, obserwacje, analizy przypadków i analizy logów.
Warto w tym zakresie wykorzystywać narzędzia oferowane przez oprogramowanie do budowy biblioteki cyfrowej w ramach której udostępniona jest kolekcja.
Temat ten zostanie szerzej omówiony w dalszej części kompendium.

Zasada tworzenia kolekcji nr 7 Dobra kolekcja jest interoperacyjna.

Usługi związane z tworzeniem kolekcji powinny być tak zaprojektowane, aby zapewniały one interoperacyjność, tzn. zdolność do korzystania z metadanych przez zewnętrzne wyszukiwarki, takie jak OAIster czy Europeana.

Ilustracja 5. Wyszukiwarka OAIster zbierająca informacje o ponad 25 milionach obiektów cyfrowych pochodzących z 1100 repozytoriów.

Zasada tworzenia kolekcji nr 8 Dobra kolekcja integruje się z środowiskiem pracy użytkowników.

"Dla użytkownika końcowego informacja jest najbardziej użyteczna, gdy może on ją w płynny sposób włączyć do własnego sposobu organizacji pracy. Pracownik uczelni szukający artykułów naukowych i genealog-amator, tworzący drzewo genealogiczne swojej rodziny, będą korzystać z biblioteki z różnych miejsc, o różnym czasie, korzystając z różnych narzędzi. Dla każdego z nich jednak korzystanie z kolekcji cyfrowej będzie wygodniejsze, jeśli będzie miał do niej dostęp w środowisku, które dobrze zna." [źródło]
W tym kontekście bardzo ważna jest interoperacyjność i możliwość integracji kolekcji z zewnętrznymi usługami. Dzięki temu możliwe będzie np. włączenie wybranych dokumentów do innych kolekcji tematycznych.
Tworzenie kolekcji (ale również tworzenie i rozwój biblioteki cyfrowej) powinno być włączone w istniejącą organizację pracy personelu.

Zasada tworzenia kolekcji nr 9 Dobra kolekcja jest dostępna w dłuższej perspektywie czasowej

Trwałość kolekcji cyfrowej jest kwestią nie tylko oprogramowania i sprzętu. Ważne jest również zapewnienie wsparcia organizacyjnego, finansowego i technicznego.
"Do aspektów stałego zarządzania należy utrzymywanie aktualności lokalizacji (linków do zasobów), zapewnianie dostępności oprogramowania potrzebnego do korzystania z zasobów, wprowadzanie i korekta danych, zbieranie danych statystycznych oraz zapewnianie pewnego poziomu wsparcia dla użytkowników końcowych." [źródło]

Analizy przypadków

Biblioteki cyfrowe na świecie nie podlegają żadnym konkretnym regułom czy wzorcom jeśli chodzi o organizację zbiorów i podziały na kolekcje. Warto jednak przedstawić przypadki bibliotek cyfrowych, z których można brać przykład jeśli chodzi o organizację zbiorów pod względem kolekcji. Poniżej prezentujemy parę wybranych kolekcji cyfrowych jako części większych bibliotek cyfrowych lub wyspecjalizowanych, osobnych portali. Pierwszym przykładem jest francuska Biblioteka Narodowa Gallica z przejrzystym, ogólnym podziałem na kolekcje wg typu zasobu (książki, rękopisy, mapy, grafiki, czasopisma, nuty, dźwięki, kolekcje specyficzne) w zakładce Discover. Wszystkie typy można przeszukiwać także pod względem podkategorii takich jak np. type of document, author, publication date, language, theme. Kolekcje specyficzne oferują wyselekcjonowane informacje i obiekty na konkretne tematy dobrane przez bibliotekę np. France in America lub Proust. Wystarczy rzut oka na stronę główną, aby od razu dostrzec główne informacje na temat biblioteki i ilości obiektów w kolekcjach wchodzących w jej skład. Oprócz tego, w zakładce selection biblioteka udostępnia losowe „kolekcje”, które są po prostu wynikami wyszukiwania na określone tematy podzielone na sekcje: character (np. Eric Satie); work (np. Livred enfants – książki dla dzieci); theme (np. les poissons – ryby); place (np. Suez) i event (np. L’exposition universelle de 1889 – Wystawa Powszchna z 1889r.).

Ilustracja 6. Strona główna biblioteki Gallica.

Analizy przypadków: wybrane przykłady istniejących kolekcji

Biblioteka Kongresu: rysunki satyryczne “Cartoon Drawings: Herblock Collection”

http://www.loc.gov/pictures/collection/hlb/

Ilustracja 7. Kolekcja Herblocka Jest to kolekcja rysunków satyrycznych Herbeta L. Blocka (1909-2001). Opis kolekcji: "Herbert L. Block (1909-2001), znany powszechnie jako Herblock, był jednym z najbardziej wpływowych komentatorów polityki i karykaturzystów prasowych w historii Ameryki. Długa kronika jego autorstwa dotycząca najważniejszych wydarzeń społecznych i politycznych zaczęła się pojawiać w prasie w 1929 r. i przez kolejne 72 lata kontynuował on dokumentowanie wydarzeń krajowych i międzynarodowych. Większość, z przechowywanych w Oddziale Druków i Fotografii Biblioteki Kongresu, 14 tysięcy oryginalnych rysunków, wykonanych tuszem i ołówkiem, pochodzi z lat 1946-2001, gdy Herblock pracował dla Washington Post. Około 1300 rysunków to jego wcześniejsze prace dla Chicago Daily News i Newspaper Enterprise Association." [źródło] Użytkownik może wyszukiwać i przeglądać zawartość kolekcji za pomocą interfejsu dostępnego w przeglądarce internetowej, w której dostępne są jedynie miniaturki. Kopie o wysokiej rozdzielczość dostępne są wyłącznie w Bibliotece Kongresu.

Manuscriptorium: Europejska Biblioteka Cyfrowa Manuskryptów

http://www.manuscriptorium.com

Ilustracja 8. Strona projektu Manuscriptorium. W projekcie Manuscriptorium stworzono wirtualne środowisko badawcze, zapewniające dostęp do wszystkich istniejących dokumentów cyfrowych w zakresie dotyczącym zasobów książek historycznych (rękopisy, inkunabuły, stare druki, mapy, dokumentacja i inne rodzaje dokumentów). Te zasoby historyczne, rozproszone w różnych bibliotekach cyfrowych na całym świecie, teraz są dostępne za pośrednictwem jednego interfejsu biblioteki cyfrowej. Aby dołączyć do Manuscriptorium, dostawcy treści muszą dostarczyć skany obiektów danego typu (rękopisy, inkunabułów, stare druki...). Dostawcy treści chcą udostępniać swoje zasoby w ramach Manuscriptorium z kilku powodów:

ich zasoby mogą dotrzeć do zupełnie nowych odbiorców. Naukowcy zajmujący się mediewistyką znają i korzystają z portalu Manuscriptorium. Udostępniając zasoby za jego pomocą w naturalny sposób dotrzeć do użytkownika, który jest naszymi zbiorami zainteresowany.
Ponadto Manuscriptorium jest inicjatywą bardzo prestiżową, udział w niej może przyczynić się do promocji instytucji uczestniczącej.

Portal DART-European E-thesis http://www.dart-europe.eu/

Ilustracja 9. Portal DART Portal DART jest kolekcją prac naukowych w postaci elektronicznej, pochodzących z całej Europy, zawiera on odniesienia do obiektów z różnych bibliotek cyfrowych. Portale takie, jak DART lub Manuscriptorium są nazywane agregatorami, ponieważ zbierają dane z różnych repozytoriów cyfrowych i udostępniają je za pośrednictwem jednego wspólnego interfejsu. DART i Manuscriptorium są wspaniałymi przykładami wykorzystania obiektów poza ich pierwotnym kontekstem.

Należy podkreślić, że zbierane są tylko informacje o obiektach cyfrowych, a nie same obiekty. Portal ten pełni więc role drogowskazu, który prowadzi użytkownika do biblioteki gdzie dany zasób naprawdę się znajduje.

Agregacja jest bardzo ważną kwestią związaną z wykorzystaniem obiektów. W kolejnych częściach kompendium zostanie ona opisana obszerniej.

Publiczne Cyfrowe Archiwum Agnieszki Osieckiej

http://archiwumagnieszkiosieckiej.pl/ W 2007 narodził się pomysł stworzenia cyfrowego archiwum Agnieszki Osieckiej. Był to czas, w którym rodzina pisarki musiała zdecydować czy złożony w 1997 roku depozyt w Muzeum Literatury zostawić już na zawsze w tej instytucji, czy też podjąć się przygotowania serii wydawniczej z oficyną „Prószyński i S-ka” i opracowania spuścizny Poetki. Utworzone przez Fundację Okularnicy im. Agnieszki Osieckiej archiwum cyfrowe udostępnia zbiory od kwietnia 2009 r. W kolekcji znajdują się ponad 880 publikacje.

Ilustracja 10. Strona główna Archiwum Agnieszki Osieckiej Inwentaryzacja Archiwum liczy kilkadziesiąt stron formatu A4. Zbiór składa się z ok. 1000 teczek A4, ok. dziesięciu tysięcy fotografii (odbitek i negatywów). Całość została podzielona dwie podstawowe części: osobiste materiały poetki oraz część literacką, którą tworzą np.: programy teatralne, plakaty teatralne, recenzje itd.

Cyfrowa Biblioteka Narodowa POLONA

http://www.polona.pl/ Powyżej przedstawiono głównie przykłady kolekcji, które są zarazem bibliotekami - portalami tematycznymi. Inaczej jest, gdy biblioteka, do której należy mnóstwo obiektów o różnej tematyce, tworzy kolekcję specjalnie wyselekcjonowanych obiektów dotyczących konkretnego tematu i nie są to, jak w wielu przypadkach, jedynie wyniki wyszukiwania określonego tematu podzielone na sekcje (jak np. Gallica). Bardzo dobrym przykładem biblioteki stosującej taką praktykę w udany sposób jest Cyfrowa Biblioteka Narodowa POLONA. Już sama nowa wersja strony głównej tego portalu została zaprojektowana w taki sposób, aby od razu prezentować na niej najciekawsze obiekty, ciekawostki i kolekcje tematyczne. Polona propaguje nowatorskie, bardzo otwarte podejście do współpracy z internautami. Zamierzeniem portalu jest inspirowanie poprzez zestawienie tego co nowe z dziełami klasycznymi. Wiadomości o najnowszych kolekcjach można znaleźć na blogu Polony pod adresem http://blog.polona.pl/. Skomponowane są m.in. zgodnie z różnymi nowymi trendami obecnymi np. na facebooku. Kolekcja “Fantastyka z lamusa”, prezentująca zapomniane utwory sprzed 1939r. ma swoje korzenie właśnie w popularnym fanpage’u istniejącym na tym portalu społecznościowym. Przygotowana została przez publicystów magazynu “Nowa Fantastyka” Agnieszkę Haskę i Jerzego Stachowicza. 10d

Ilustracja 11. Kolekcja “Fantastyka z lamusa” w Cyfrowej Bibliotece Narodowej Polona. Świetnym pomysłem jest również zaproszenie kuratorów do prowadzenia “wycieczek” tematycznych, które pomagają użytkownikom w odnalezieniu najciekawszych cyfrowych obiektów wśród tysięcy innych. 11d

Ilustracja 12. Antologia 100 najważniejszych polskich wierszy stworzona przez Jarosława Mikołajewskiego. Więcej informacji na temat kolekcji można znaleźć tu.

Co należy wiedzieć na temat praw autorskich?

Uwagi ogólne na temat praw własności intelektualnej

Przede wszystkim należy zdefiniować czym jest własność intelektualna (ang. Intellectual Property, IP). Według Wikipedii: "Własność intelektualna jest terminem odnoszącym się do wielu różnych typów twórczości intelektualnej, w stosunku do których można uznać prawo własności oraz do odpowiadającemu im zakresowi prawa. [...] Zgodnie z prawami własności intelektualnej, właścicielom przysługują pewne prawa wyłączne, związane z aktywami niematerialnymi, takimi jak dzieła muzyczne, literackie i artystyczne, odkrycia i wynalazki, słowa, zwroty słowne, symbole i wzornictwo." Istnieją różne rodzaje własności intelektualnej, włączając w to prawa autorskie, znaki handlowe, patenty, prawa do projektów przemysłowych i (w niektórych systemach prawnych) prawa do tajemnicy handlowej [źródło]. Według "A framework of guidance for building good digital collections" prawa własności intelektualnej trzeba rozważać z kilku punktów widzenia [źródło]:

prawa, które zachowują właściciele oryginalnych materiałów źródłowych;
prawa lub zezwolenia, jakie muszą posiadać twórcy kolekcji cyfrowych do digitalizacji treści i jej udostępniania;
prawa lub zezwolenia, jakie muszą mieć użytkownicy kolekcji cyfrowej, aby z niej korzystać;
dalsze wykorzystanie materiałów.

Zarządzanie prawami autorskimi jest więc problemem wielowymiarowym, który dodatkowo komplikuje szybki rozwój technologii - niektóre starsze przepisy nie mają zastosowania do nowych mediów, a proces legislacyjny nie jest w stanie wypełnienić tych luk.

Komplikacje te skutkują swoistym paraliżem - w sieci dostępne są ogromne ilości interesujących zasobów, łatwych do znalezienia, których użycie jest jednak przeważnie ograniczone prawami autorskimi. W większości przypadków ochrona praw autorskich jest automatyczna i nie wymaga żadnej rejestracji. Jak wiadomo, w przypadku większości zasobów możliwych do znalezienia w Internecie użytkownik nie jest jasno informowany o możliwościach ich wykorzystania, dlatego z wykorzystaniem danego obiektu związane jest zawsze pewne ryzyko. Aby być pewnym, czy można użyć danego zasobu, należy się skontaktować z jego twórcą (twórcami), co czasem jest niezwykle trudne. Okres ochrony praw autorskich nie trwa wiecznie, jego długość dla dowolnego dzieła można określić na podstawie prawa obowiązującego w kraju, w którym dane dzieło powstało.

W przypadku dzieł literackich i artystycznych, jeśli twórca jest znany, w większości krajów czas ochrony prawa autorskiego wynosi 70 lat od daty śmierci twórcy (twórców) dzieła.
W przypadku opublikowanych dzieł anonimowych, w większości krajów czas trwania prawa autorskiego wynosi 70 lat od daty publikacji.

Okresy te zostały zunifikowane dzięki międzynarodowym traktatom, o które zostaną szerzej opisane w dalszej części tej lekcji.

Domena publiczna i jej statut

Pojęcie domena publiczna (ang. public domain) już dawno temu pojawiło się na gruncie anglosaskich systemów prawa – jednak dopiero pod koniec XX w. zostało poddane dokładnej analizie przez badaczy. W tym czasie w związku ze wzrostem zainteresowania swobodną wymianą treści oraz rozwojem nowych technologii cyfrowych, pojęcie to stało się popularne na całym świecie, również w Polsce. Domena publiczna definiowana jest jako abstrakcyjny zbiór utworów, które nie są kontrolowane, zabezpieczone czy zawłaszczone przez kogoś na mocy systemu własności intelektualnej. Utwory takie są "własnością publiczną", dostępne dla każdego do wykorzystania w dowolnym celu. Zwolennicy rozwoju domeny publicznej twierdzą, że istnienie domeny publicznej jest niezbędne dla swobodnego rozwoju kultury i nauki. Prawo każdego państwa, w którym jest obecny termin "domena publicznej" (dla przykładu polskim prawie nie ma takiego terminu), określa jaki jest zakres domeny publicznej, dlatego należy wskazać, której jurysdykcji podlegają wykorzystywane materiały. Domena publiczna może być zdefiniowana w odniesieniu do poszczególnych form własności intelektualnej, np. domena publiczna obejmująca dzieła niechronione prawem autorskim to inny zakres utworów niż w przypadku domeny publicznej w obszarze patentów czy znaków towarowych. O domenie publicznej mówi się najczęściej w opozycji do utworów, których wykorzystanie jest ograniczone. Zgodnie ze współczesnym prawem autorskim oryginalne prace literackie, dzieła sztuki, utwory muzyczne itp. są chronione prawem od momentu ich stworzenia aż do czasu wyraźnie określonego w przepisach prawa (może się on różnić w zależności od kraju). Kiedy wygasa prawo autorskie, utwór wchodzi do domeny publicznej. W Polsce jest to, w większości przypadków, 70 lat po śmierci autora. W domenie publicznej znajdują się również materiały nieobjęte na mocy ustawy prawami autorskimi – w Polsce są to na przykład dokumenty urzędowe. Szacuje się, że obecnie spośród wszystkich książek znajdujących się w bibliotekach świata tylko około 15% znajduje się w domenie publicznej. Pozostałe 75% to książki, które pozostają niedostępne, ponieważ są nadal pod ochroną praw autorskich, wiele z nich to utwory osierocone. Na domenę publiczną składają się również utwory, które powstały zanim prawo autorskie istniało, np. Hamlet. Jeśli właściciel praw autorskich danego dzieła jest nieznany lub niemożliwy do ustalenia, dzieło takie określa się mianem "dzieła osieroconego" (ang. orphan work). W takim przypadku instytucja, która chce zdigitalizować dzieło, bierze na siebie ryzyko związane z naruszeniem praw autorskich.

Manifest i statut domeny publicznej

O celach i założeniach domeny publicznej mówi opublikowany przez konsorcjum COMMUNIA - "Manifest Domeny Publicznej" udostępniony na stronie http://publicdomainmanifesto.org/. Podkreśla on rozumienie domeny publicznej jako bogactwa informacji, które są wolne od barier w dostępie czy też bez problemu mogą być ponownie użyte w innym kontekście. Według manifestu, domena publiczna to surowiec i źródło wiedzy oraz inspiracji, poprzez które powstawać mogą nowe dzieła kultury. W dokumencie przedstawiono szereg zasad ogólnych oraz wybrane zalecenia mające na celu ochronę domeny publicznej i gwarancję jej dalszego zrównoważonego funkcjonowania. Chociaż takie zalecenia mają zastosowanie głównie w prawach autorskich, są one również szczególnie znaczące dla edukacji, dziedzictwa kulturowego oraz badań naukowych. [źródło] Innym ważnym dokumentem odnoszącym się do roli Domeny Publicznej jest opublikowany przez Fundację Europeana - "Statut Domeny Publicznej" (dostępny jako dokument pdf tutaj). Statut zwraca uwagę na fakt, iż digitalizacja zasobów domeny publicznej nie jest równoznaczna z nadawaniem nowych praw autorskich. Zbiory, które występują w domenie publicznej w postaci analogowej są również jej częścią po utworzeniu ich cyfrowej wersji. [źródło]

Traktaty międzynarodowe dotyczące praw własności intelektualnej

Prawa własności intelektualnej są przedmiotem regulacji międzynarodowych. Każdy z krajów posiada własne ustawy i regulacje prawne, ale większość z nich opiera się i musi być zgodna z trzema najważniejszymi aktami prawnymi:

Konwencja Berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych uchwalona z inicjatywy Wiktora Hugo w 1886 r. podlegała wielu zmianom. Ostania modyfikacja miała miejsce w 1971 r. w formie tzw. Aktu paryskiego. Miała ona na celu harmonizację prawa wśród państw-sygnatariuszy. Najważniejszym standardem minimum jest okres czasu, w którym chronione jest prawo autora dzieła; zostało ono ustalone na okres życia autora plus pięćdziesiąt lat. Polska podpisała akt Konwencji po raz pierwszy w 1935 r., natomiast Akt paryski został podpisany w 1990 r i opublikowany jako Akt paryski Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych sporządzony w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r. (Załącznik do Dz. U. z 1990 r. Nr 82, poz. 474).
Traktat WIPO o prawie autorskim (WIPO Copyright Treaty, WCT, 1996) – miał na celu wprowadzenie prawa autorskiego w erę cyfrową. WCT stwierdza, że programy komputerowe są dziełami literackimi i są chronione prawem autorskim w taki sam sposób jak inne utwory literackie. Traktat WIPO wszedł w życie w Polsce 23 marca 2004 r. i został opublikowany w dzienniku ustaw 7 stycznia 2005 r. (Dz.U. 2005 nr 3 poz. 13).
WIPO Performances and Phonograms Treaty (1996) (Traktat WIPO o artystycznych wykonaniach i fonogramach) – dotyczy "prawa artystów i producentów do decydowania o zasadach publicznego udostępniania ich dzieł, w tym artystycznych własnych wykonań dzieł utrwalonych na fonogramach drogą przewodową lub bezprzewodową" [źródło]. Traktat został ratyfikowany w Polsce w 2003 r. a opublikowany w 2004 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 41 poz. 376)

Dzięki traktatom WCT i WPPT autorzy zyskali prawną możliwość technicznego uniemożliwienia lub ograniczenia wykonywania dzieła, które narusza ich prawo autorskie, jeszcze zanim nastąpi to wykonanie. Kraje sygnatariusze powinny zapewnić odpowiednie narzędzia umożliwiające takie działania. Wymienione traktaty określają również, że kraje sygnatariusze powinny zapewnić wszelkie prawne środki wystąpienia przeciwko osobom, które świadomie usuwają lub zmieniają informację o zarządzaniu prawami, którą definiuje się jako informację umożliwiającą zidentyfikowanie dzieła lub posiadacza praw autorskich. 12d

Ilustracja 13. Plakat reklamujący idee ochrony prawno-autorskiej pochodzący z 1906. Obecnie w domenie publicznej [źródło].

Pierwotnie czas trwania ochrony praw autorskich (według Konwencji Berneńskiej) został ustalony na 50 lat od śmierci autora. Parlament Europejski i Rada dokonały wydłużenia okresu ochrony praw autorskich i praw pokrewnych Dyrektywą 2006/116, zobowiązując państwa członkowskie do wydłużenia okresu ochrony do 70 lat po śmierci autora. Ze strony wpływowych spółek medialnych podejmowane są wciąż działania w celu wydłużenia tego okresu. Nie jest to jednak korzystne, ponieważ powoduje spowolnienie powiększania się domeny publicznej, co może wpływać na wolniejszy rozwój kultury.

Naruszenie praw autorskich i dozwolony użytek

W jaki sposób można naruszyć prawa autorskie? Według artykułu dotyczącego praw autorskich do obrazów i grafik, opublikowanego w JISC Digital Media "Still Images: Copyright and Digital Media", "naruszenie praw autorskich następuje, gdy jakaś osoba wykonuje działania objęte prawem autorskim bez autoryzacji posiadacza tych praw. Działania, na które nałożono ograniczenia to:

Kopiowanie materiałów,
Publikacja lub publiczne udostępnianie kopii,
Wystawianie, odtwarzanie, nadawanie lub filmowanie,
Wykonywanie adaptacji i poprawek;

Jedynie posiadacz praw autorskich jest prawnie upoważnioną osobą do przeprowadzenia powyższych czynności, lub wydania zgody innej osobie do wykonania czynności na którą nałożono ograniczenia.” [źródło]. Oprócz bezpośredniego naruszenia praw autorskich, również dostarczanie środków umożliwiających innym naruszanie prawa autorskiego jest traktowane jako przestępstwo. Przykładem takiego działania może to być np. stworzenie portalu internetowego, którego użytkownicy mogą wymieniać się materiałami cyfrowymi bez zgody autorów. Kopiowanie materiałów chronionych prawami autorskimi jest zabronione, ale w pewnych okolicznościach możliwa jest reprodukcja obiektów. Przypadek taki nazywany jest dozwolonym użyciem (ang. fair use). Główną ideą, która stoi za dozwolonym użytkiem jest to, że dana czynność nie powoduje zmniejszenia ekonomicznych korzyści posiadacza praw. Na ideę dozwolonego użytku można powołać się w następujących sytuacjach [źródło]:

Kopiowanie do celów badań niekomercyjnych lub prywatnych
- np. pobieranie zdjęć z Internetu i przechowywanie ich na twardym dysku własnego komputera. Jest to dozwolone, jeśli są one wykorzystywane tylko do użytku osobistego, nie wolno zamieszczać ich na własnej stronie internetowej.
Dla celów recenzji
- np. ilustracja przedstawiająca okładkę albumu opublikowana w czasopiśmie obok recenzji.
Dla omawiania bieżących wydarzeń
- np. użycie ilustracji na stronie z wiadomościami; ten wyjątek nie dotyczy fotografii.
Dla celów pokazowych
- np. przytoczenie fragmentu powieści, aby zobrazować pewne pojęcia występujące w tekście
Do celów edukacyjnych w instytucji posiadającej uprawnienia edukacyjne
- np. osoba prowadząca zajęcia może pobrać pracę w postaci cyfrowej i wykorzystać w sprawdzianie.

Istnieje również wyjątek zwany "przywilejem bibliotecznym", w świetle którego bibliotekarze i archiwiści są uprawnieni do tworzenia kopii w imieniu użytkowników swoich instytucji. Jest to dopuszczalne jeśli kopia jest używana w celu prowadzenia niekomercyjnych badań lub indywidualnej nauki. Więcej na ten temat można znaleźć na stronie internetowej British Library [źródło].

Ustalanie właściciela praw autorskich

Według "A framework of guidance for building good digital collections" NISO [źródło], w przypadku wielu użytecznych kolekcji niejasna jest sytuacja dotycząca praw własności intelektualnych. Obecna najlepsza praktyka w tej dziedzinie przewiduje następujące kroki w przypadku obiektów o niepewnym pochodzeniu:

aktywne poszukiwanie informacji na temat twórcy - wśród osób, które przekazały kolekcję lub ich spadkobierców, względnie wśród odbiorców kolekcji cyfrowej;
opracowanie strategii zarządzania ryzykiem, w której trzeba wyważyć wartość edukacyjną kolekcji wobec zasad dozwolonego użytku, potencjału wykorzystania ekonomicznego i zdolności danej organizacji do zidentyfikowania posiadaczy praw autorskich i uzyskania od nich zgody.

W wielu przypadkach nie da się wyjaśnić wszystkich kwestii związanych z prawami autorskimi do danego zasobu. Dlatego publikując obiekty cyfrowe trzeba sobie zdawać sprawę z ewentualnego ryzyka. Jednym z możliwych środków zaradczych minimalizujących ryzyko jest jasne określenie przyczyn udostępniania dzieł o niejasnym pochodzeniu oraz udokumentowanie procesu ustalania statusu prawnego dzieła. Takie podejście nie zapewnia ochrony przed skutkami prawnymi, ale stanowi ważną okoliczność łagodzącą w przypadku problemów prawnych.

Autorzy "Technical Guidelines for Digital Cultural Content Creation Programmes", opracowanym w ramach projektu Minerva [źródło] zwracają uwagę na pewne kwestie związane z niektórymi typami materiałów:

Dzieł osieroconych
- Terminem dzieła osierocone określa się dzieła których autorzy są nieznani lub nie można się z nimi skontaktować. Wg raportu Komisji Europejskiej w Europie jest ponad 3 miliony takich dzieł. Ich digitalizacja i udostępnianie wiąże się z pewnym ryzykiem np. w przypadku gdy autor dzieła zgłosi roszczenia majątkowe.
Dzieł wytworzonych w ramach organizacji
- Prawa do wszelkich dzieł wytworzonych przez personel instytucji, w ramach ich obowiązków pracowniczych, pozostają własnością danej instytucji. W niektórych instytucjach naukowych prawa te mogą nie być zapewnione, a autorzy mogą przekazać je wydawcom niezwiązanym z instytucją. Wolontariusze zachowują prawa do swoich dzieł, chyba że zrzekną się ich pisemnie.
Instytucji zlecających wykonanie pracy
- W przypadku dzieł wykonanych w ten sposób, na przykład fotografii, zwykle zabezpiecza się prawa do reprodukcji, ale może to nie obejmować digitalizacji, jeśli nie jest to jasno określone w porozumieniu. Projekty digitalizacyjne będą mogły dysponować prawami autorskimi do materiałów zdigitalizowanych tylko w przypadku jeśli taka zgoda została uzyskana.
Dary, materiały przekazane w spadku i pożyczki
- Z powyższymi materiałami mogą się wiązać szczegółowe warunki, wpływające na możliwość ich digitalizacji.

Należy również podkreślić, że prawa autorskie są rodzajem własności - mogą być sprzedawane, kupowane lub przekazywane. Oznacza to, że trzeba rozróżnić posiadacza praw autorskich od posiadacza danego przedmiotu, np. fotografii lub ilustracji. Właściciel obiektu może nie posiadać praw autorskich do niego. Należy mieć to na uwadze, gdy decyduje się na publikację określonych obiektów.

Kalkulatory domeny publicznej i ustalanie praw do obiektów

Kalkulator domeny publicznej to program, arkusz, diagram lub tabela, w formie schematu pytań, na podstawie którego można ustalić czy dzieło jest objęte prawami autorskimi, a jeśli tak to czy prawa te już wygasły czy nadal obowiązują.

Fundacja Nowoczesna Polska uruchomiła przy portalu "Wolne lektury" ciekawą usługę tzw. Licznik Domeny Publicznej. Po wpisaniu nazwiska twórcy do pola wyszukiwarki, licznik informuje jak długi jest okres oczekiwania na przejście jego twórczości do zasobów Domeny publicznej (w latach, dniach, godzinach, minutach i sekundach (zob. np. Czesław Miłosz). Obecnie w bazie licznika znalazło się około 800 nazwisk twórców głównie literatury pięknej i poezji, których twórczość znajduje się w kanonie lektur szkolnych. Wystarczy wpisać autora lub tytuł do wyszukiwarki w portalu "Wolne Lektury" by dowiedzieć się, jak długo trzeba jeszcze poczekać, zanim dany autor lub utwór znajdzie się w domenie publicznej. [źródło]

Na gruncie polskim, Tomasz Ganicz ze Stowarzyszenia Wikimedia Polska, opracował bardzo przydatny diagram pozwalający określić czy dane dzieło jest objęte ochroną prawno-autorską.

Ilustracja 14. Ganicz, T., 2010, diagram określający czy dane dzieło podlega ochronie prawno-autorskiej w warunkach polskich. Ten plik został udostępniony na zasadach określonych w licencji CC-BY-SA, nie jest ona objęta warunkiem zakazu użycia komercyjnego.

Kolejny przykład pochodzi z materiałów udostępniony przez Tomasz Ganicza na zasadach określonych w licencji Creative Commons BY-SA.

Andrzej Sekełtyk – pozowane zdjęcie prawdopodobnie z jakiegoś zakładu fotograficznego, sądząc z tego, że przedwojenny mundur – zdjęcie wykonane raczej przed końcem 1939.

Cechy twórczości – tak
Akt normatywny itd.? – nie
Autor (fotograf) Polak – prawdopodobnie tak
Praca zbiorowa/anonimowa – tak
Fotografia anonimowa – tak, ale nie ma dowodów, że opublikowane przed 1994
Autor znany – nie
Opublikowane przed ponad 140 laty – nie

Ilustracja 15. Przykład dzieła osieroconego, ilustracja pochodzi z prezentacji Tomasza Ganicza udostępnione za zgodą autora na zasadach opisanych w licencji CC BY-SA.

Zachęcamy również do zapoznania się z prezentacją którą p. Tomasz Ganicz pt. "Domena Publiczna w praktyce projektów Wikimedia".

Reklama kostiumu kąpielowego firmy L.Plihal i S-ka. - dokument ikonograficzny, autor Benedykt Jerzy Dorys (zmarły w 1990 roku), data wydania ok. 1935. Obiekt jest dostępny na stronach CBN Polona.

Cechy twórczości - tak
Akt normatywny - nie
Stworzone po polsku, przez obywatela Polski - tak
Praca zbiorowa, anonimowa - nie
Autor znany - tak
Wykonane w ramach stosunku pracy - nie wiadomo (zakładamy, że nie)
Autor przekazał prawa majątkowe za życia - nie
Autor zmarł przed końcem 1939 - nie

DZIEŁO CHRONIONE PRAWEM AUTORSKIM.

Ilustracja 16. Publikacja udostępniona za zgodą spadkobierców autora przez CBN Polona. Całość ani żadna z jej części nie może być przetwarzana ani wykorzystywana w celach komercyjnych [źrodło].

Licencjonowanie

W związku z faktem, iż sfera praw własności intelektualnej jest bardzo skomplikowana, zaczęto zastanawiać się nad uproszczeniem regulacji prawnych i spróbowano wyraźnie określić, w jaki sposób dany materiał może być wykorzystany. Dobrym przykładem inicjatywy tego typu jest Creative Commons.

Creative Commons (CC)

Organizacja o nazwie Creative Commons opracowała zestaw licencji przeznaczonych dla posiadaczy praw autorskich, którzy mogą dzięki nim zezwolić na wykorzystanie materiałów pod określonymi warunkami, zwykle przewidującymi wykorzystanie ich w edukacji lub do celów niekomercyjnych [źródło]. Ochrona praw autorskich domyślnie zakłada, że dzieła nie można wykorzystywać (kopiować lub ponownie wykorzystać) bez pisemnej zgody autora. W licencjach Creative Commons (CC), twórca lub posiadacz praw autorskich określa, w jaki sposób można wykorzystać dzieło przez wybór jednej z licencji opracowanych przez Creative Commons. Wybór licencji jest bardzo prosty, twórca musi odpowiedzieć na dwa pytania umieszczone na stronie http://creativecommons.org/choose/:

Czy dopuszcza się użytek komercyjny? (możliwe odpowiedzi: Tak lub Nie)
Czy dopuszcza się modyfikacje? (możliwe odpowiedzi: Tak, Tak - pod warunkiem udostępnienia na tej samej licencji, Nie)

Po wyborze odpowiednich opcji pojawi się strona z licencją odpowiadającą potrzebom twórcy. Strona internetowa pomaga jedynie w wyborze licencji, twórca musi sam znaleźć sposób na dołączenie informacji na temat licencji do obiektu (np. przez skopiowanie i wstawienie odpowiedniego znaku lub tekstu w prawy dolny róg zdjęcia lub umieszczenie fragmentu kodu HTML na swojej stronie internetowej). Ilustracje nr 17 i 18 ukazują proces wyboru licencji. Licencja Creative Commons jest reprezentowana przez piktogram pokazujący, w jaki sposób można korzystać z danego materiału. Więcej informacji na temat licencji można znaleźć na stronie http://creativecommons.org/about/licenses/.

Ilustracja 17. Wybór licencji Creative Commons na stronie http://creativecommons.org/choose/.

Ilustracja 18. Wybór licencji Creative Commons - ciąg dalszy, http://creativecommons.org/choose/. Każda licencja Creative Commons jest opisana w przystępny sposób (krótki tekst i ilustracja), oraz ma formę dokumentu prawnego opisującego założenia licencji, zgodnie z prawem danego kraju.

Gnu Free Documentation License (GFDL)

Licencja GFD, dotycząca wolnej dokumentacji, powstała w oparciu o koncepcję tzw. "copyleft" i została opracowana przez Free Software Foundation (FSF) na potrzeby wspieranych przez nią projektów. Termin "copyleft" jest grą słowną nawiązującą do wyrazu "copyright", który oznacza zakaz reprodukowania, adaptowania lub rozpowszechniania przez innych kopii danego dzieła. Copyleft zakłada z kolei, że każdy może reprodukować, adaptować lub rozpowszechniać dany obiekt pod warunkiem, że każda kopia lub adaptacja będzie udostępniona na tej samej licencji. Licencje typu copyleft korzystają z istniejącego prawa autorskiego, aby zagwarantować, że dzieło pozostanie dostępne bez ograniczeń. [źródło]. Copyleft nie odnosi się tylko do działań fundacji FSF, ani do licencji GFD. Przykładem licencji tego typu jest również licencja Creative Commons ShareAlike.

Ilustracja 19. Symbol CopyLeft. Licencja GFD została przygotowana dla podręczników i innych materiałów instruktażowych, jednak może mieć też zastosowanie do innych typów dokumentów. Licencja GFDL daje prawo do kopiowania, rozpowszechniania i modyfikowania dzieła, przy czym wymaga, żeby wszystkie kopie dzieła i utwory zależne były udostępnione na tej samej licencji. Możliwe jest również sprzedawanie kopii, ale w przypadku wyższych nakładów, powyżej 100 sztuk, czytelnikom należy udostępnić oryginalny dokument lub kod źródłowy [źródło].

Domena Publiczna i Creative Commons w Polsce

Jak już wspomniano we wcześniejszych częściach, Federacja Bibliotek Cyfrowych (FBC) to serwis gromadzący informacje na temat publikacji udostępnianych w polskich bibliotek cyfrowych i ułatwiający dostęp do tych informacji. FBC pełni również rolę pośrednika i przekazuje (za zgodą bibliotek uczestniczących) zgromadzone informacje do europejskiej biblioteki cyfrowej Europeana. Wśród wielu wymogów jakie Europeana współpracującym z nią instytucjom jest zgodność ze wspólnym schematem metadanych o nazwie Europeana Data Model (niektóre zagadnienia związane z tym schematem zostaną rozwinięte w dalszej części tego kompendium).

W związku z wdrożeniem kolejnej wersji tego schematu, konieczne było określenie zasad, na jakich poszczególne obiekty dostępne są dla użytkowników (w tym również użytkowników Europeany). Dozwolonymi określeniami licencji są:

Dowolna licencja z rodziny licencji Creative Commons
Domena publiczna
Prawa zastrzeżone – Dostęp nieograniczony
Prawa zastrzeżone – Dostęp ograniczony
Prawa zastrzeżone – Dostęp płatny
Nieznane

Dwie pierwsze wartości jasno określają kwestie licencyjne. Pozostałe są natomiast bardziej wskazówką dla zainteresowanego użytkownika. Po szczegółowe informacje taki użytkownik powinien sięgnąć do stron źródłowej biblioteki cyfrowej udostępniającej dany obiekt. Poniższy wykres pokazuje wykorzystanie wspomnianych licencji do udostępniania obiektów, które odnaleźć można poprzez serwis Federacji Bibliotek Cyfrowych. Obiekty z prawami zastrzeżonymi - dostępem nieograniczonym stanowią większość, bo prawie 56%, natomiast Domena Publiczna to ok 43%. Obiekty na prawach zastrzeżonych z ograniczonym dostępem (są to najczęściej współcześnie wydane publikacje udostępniane wyłącznie w wewnętrznych sieciach bibliotecznych czy uniwersyteckich) oraz te na Licencji Creative Commons to łącznie niecały 1%.

Ilustracja 20. Wykres liczby obiektów wg typu licencji w FBC.

Według wykresu (Ilustracja 20) najmniejsza grupa to licencje z rodziny Creative Commons, które wykorzystywane są w zaledwie 0.1% wszystkich obiektów dostępnych poprzez FBC. Poniżej przedstawiono szczegółowy udział poszczególnych typów licencji Creative Commons (dla uproszczenia pominięto tutaj wersje licencji). 20d

Ilustracja 21. Liczba obiektów wg typu licencji W ramach dalszej analizy tych danych zestawione zostały dane odnośnie licencji z danymi o dacie utworzenia/wydania udostępnianego obiektu. W przypadku obiektów digitalizowanych wzięta jest pod uwagę data utworzenia/wydania oryginalnego obiektu, a nie data digitalizacji. Jest to uzasadnione zapisami Statutu Domeny Publicznej Europeany:

„Digitalizacja domeny publicznej nie oznacza tworzenia praw autorskich: prace, które w wersji analogowej znajdują się w domenie publicznej, nadal do niej należą po stworzeniu ich wersji cyfrowej.”

Ilustracja 22 przedstawia rozkład licencji w odniesieniu do dat publikacji oryginalnych digitalizowanych obiektów cyfrowych. Wykres został przygotowany na podstawie próbki 500 000 obiektów cyfrowych dla 96% z nich udało się określić wspomnianą datę publikacji. Widać, że największa część cyfrowych zasobów zgromadzonych w polskich bibliotekach cyfrowych to materiały z przed 1939 roku. Są to więc dzieła, do których prawa autorskie w większości już wygasły. Rozdźwięk między praktyką, a teorią oznaczania praw do obiektów może wynikać z braku wiedzy lub tego, że koncepcja "domeny publicznej" jest nieobecna w polskim prawie. Miejmy nadzieję, że tendencja ta ulegnie zmianie w najbliższych latach. 21d

Ilustracja 22. Liczba publikacji w FBC wg typu licencji [źródło].

Zarządzanie prawami cyfrowymi (ang. Digital Rights Management, DRM)

Określenie praw autorskich i uzgadnianie licencji to nie wszystko. Bardzo często projekty muszą (lub próbują) zapewnić ochronę ich praw oraz praw osób trzecich. Mogą to uczynić przez techniczne uniemożliwienie nieautoryzowanego użycia materiałów. Te aspekty ochrony są często powiązane z technologiami cyfrowego zarządzania prawami (ang. Digital Rights Management, DRM), takimi jak:

Dodawania znaków wodnych (widocznych lub niewidocznych)
Cyfrowy odcisk palca (ang. fingerprinting)
Ograniczenia dostępu (ograniczenia w adresie IP, niska rozdzielczość)
Ograniczenia wykorzystania (np. uniemożliwienie drukowania)
Ograniczenia możliwości kopiowania i rozpowszechniania

Uzyskanie właściwych proporcji między użytecznością obiektu, ochroną praw autorskich i możliwościami technicznymi często sprawia wiele problemów. DRM to oparty na mechanizmach kryptograficznych lub innych metodach ukrywania treści system zabezpieczeń mający przeciwdziałać używaniu danych w formacie elektronicznym w sposób sprzeczny z wolą ich wydawcy. Mechanizm ten ma na celu ochronę praw autorskich twórców, w praktyce może być wykorzystany do dowolnego ograniczenia możliwości korzystania z danych w systemach komputerowych i multimedialnych. DRM jest szczególnym przypadkiem systemu zarządzania prawami do informacji (IRM), stosowanego także do ochrony informacji objętych różnymi formami utajnienia. W spotykanych obecnie systemach DRM, dostawca treści, zanim przekaże dane odbiorcy, zabezpiecza je przed odczytem przez zaszyfrowanie (lub zastosowanie innej transformacji mającej na celu utrudnienie odtworzenia pierwotnej postaci pliku). Informacje niezbędne do odszyfrowania danych nie są ujawniane odbiorcy, a jedynie zaszyte w odpowiednio zaprojektowanej aplikacji lub platformie sprzętowej. Dzięki wykorzystaniu tej architektury, dostawca może wymusić na użytkowniku niedysponującym odpowiednim zapleczem technicznym dowolnie zdefiniowane zasady korzystania z dostarczonych treści (np. może ograniczyć liczbę wykonywanych kopii, pozbawić go możliwości modyfikacji danych), czy wręcz odebrać użytkownikowi jakiekolwiek możliwości odczytu treści po upływie zadanego czasu. [źródło] W niektórych przypadkach wykorzystanie DRM jest kwestionowane gdyż zbytnio ogranicza wykorzystanie materiałów. Stworzenie na własny użytek kopii legalnie zakupionej płyty CD jest dopuszczane przez prawo. W sytuacji gdy płyta jest zabezpieczona mechanizmami DRM kupiec nie może stworzyć takiej kopii. Jest to więc jednoznaczne z ograniczeniem praw do zakupionego towaru.