Co należy wiedzieć na temat bibliotek cyfrowych?

Czym jest biblioteka cyfrowa?

Biblioteki oferują swoim czytelnikom możliwość korzystania z różnorodnych zbiorów: książek, gazet, czasopism, itp. Czytelnik może wypożyczyć książkę, aby przeczytać ją później lub zrobić to na miejscu, w czytelni. Wzrost znaczenia Internetu i mediów elektronicznych spowodował pojawienie się nowych trendów w bibliotekarstwie. Z tym faktem wiąże się powstanie bibliotek cyfrowych, nazywanych także bibliotekami wirtualnymi lub elektronicznymi. Analogicznie do zwykłej biblioteki, biblioteka cyfrowa udostępnia swoim czytelnikom różne obiekty cyfrowe. Obiekt cyfrowy to cyfrowy odpowiednik (reprezentacja) książki, czasopisma lub innego obiektu przechowywanego w bibliotece. Użytkownik może ściągnąć dany obiekt do natychmiastowego lub późniejszego użycia, lub przejrzeć od razu w przeglądarce internetowej. Podsumowując, można stwierdzić, że biblioteka cyfrowa ma funkcje podobne to zwykłej biblioteki, ale bazuje nie na papierowych wersjach książek lub czasopism, tylko na ich cyfrowych reprezentacjach. Ilustracja 1. prezentuje przykładowy obiekt cyfrowy, wyświetlany w przeglądarce internetowej. Ilustracja 2. Główne zadania bibliotek. Oczywiście nie wszystkie zadania bibliotek mogą być realizowane w pełni przez bibliotekę cyfrową, ale może ona doskonale wspomagać wykonywanie najważniejszych zadań, takich jak współdzielenie, katalogowanie i konserwację zbiorów. Wszystkie te zadania są realizowane za pośrednictwem Internetu. Poszukując potrzebnych materiałów, użytkownicy mogą przeglądać i przeszukiwać wspólne zasoby udostępniane przez bibliotekę cyfrową. Pracownicy, którzy dodają nowe obiekty cyfrowe do biblioteki cyfrowej mogą też tworzyć opisy bibliograficzne, a sama biblioteka cyfrowa może zajmować się długoterminową konserwacją i zachowaniem obiektów cyfrowych.

Infrastruktura bibliotek cyfrowych w Polsce

Wstęp

W poprzedniej części przedstawiono czym jest biblioteka cyfrowa, jakie są powody i sposoby jej funkcjonowania oraz jakie korzyści wynikają z jej użytkowania. Omówiono przykłady najbardziej znanych światowych bibliotek cyfrowych takich jak Projekt Gutenberg czy Europeana. Coraz więcej instytucji decyduje się na digitalizację zbiorów przechowywanych do tej pory w magazynach oraz udostępnienie ich nie tylko w czytelni, ale również internautom odwiedzającym strony biblioteki. Na przykładzie wybranych bibliotek, przedstawione zostaną historia, typy, infrastruktura i charakterystyka wybranych polskich bibliotek cyfrowych. Zostaną omówione również niektóre mechanizmy będące podstawą działania Portalu Federacji Bibliotek Cyfrowych, zbierającego informacje o obiektach udostępnianych w polskich bibliotekach cyfrowych.

Biblioteki Cyfrowe w Polsce

Historia, charakterystyka, infrastruktura.

Pierwszą biblioteką cyfrową udostępnioną w Polsce była Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (http://www.wbc.poznan.pl). Powstała w 2002 r. w oparciu o oprogramowanie dLibra, które było rezultatem współpracy pomiędzy Poznańskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym i Poznańską Fundacją Bibliotek Naukowych. WBC jest obecnie największą polską biblioteką cyfrową jej zbiory to ponad 40% zasobów Federacji Bibliotek Cyfrowych, od 2004 r. odwiedziło ją ponad 17 mln użytkowników (dane z sierpnia 2011 r.) Następną biblioteką cyfrową była nieistniejąca już Polska Biblioteka Internetowa. Wstępne założenia projektu tej biblioteki opisano w Programie Powszechnej Informatyzacji „Nowoczesna Polska”, który zakładał wprowadzenie do wszystkich obszarów oświaty i nauki w Polsce edukacji informatycznej. Biblioteka została oficjalnie udostępniona 1 września 2003 roku. Zasadniczym celem jej powołania było wyrównanie szans dostępu do różnorodnych publikacji wydanych dotychczas w języku polskim osobom pochodzącym z małych miast, wsi czy innych regionów oddalonych od ośrodków akademickich i kulturalnych. Niestety sposób realizacji i dalszy rozwój PBI nie przyniósł oczekiwanych efektów. Została podjęta odgórna decyzja o zaprzestaniu dofinansowania i dalszego rozwoju biblioteki. Prace badawczo-rozwojowe w zakresie bibliotek cyfrowych prowadzono w PCSS już od 1996 roku. Zintensyfikowano je w roku 1999 wraz z rozpoczęciem projektu dLibra (http://dlibra.psnc.pl). Celem projektu było umożliwienie tworzenia bibliotek cyfrowych przez różnego rodzaju instytucje zarówno naukowe jak i kulturalne. Uruchomienie WBC zakończyło pierwszą fazę rozwoju tego systemu, który stał się później podstawą dla budowy ogólnopolskiej infrastruktury bibliotek cyfrowych. W 2004 r. PCSS zdecydowało się zorganizować pierwszą edycję warsztatów poświęconych tworzeniu bibliotek cyfrowych z wykorzystaniem oprogramowania dLibra. Możliwość wymiany pomysłów i doświadczeń pomogła kształtującej się wówczas społeczności polskich bibliotekarzy cyfrowych. W listopadzie 2004 roku ruszyła kolejna – Biblioteka Cyfrowa Politechniki Wrocławskiej, która rok później stała się drugą polską regionalną książnicą cyfrową – Dolnośląską Biblioteką Cyfrową (http://www.dbc.wroc.pl/). We wrześniu 2005 roku, na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu uruchomiona została Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa (http://kpbc.umk.pl/), pierwsza w Polsce biblioteka cyfrowa sfinansowana częściowo z funduszy Unii Europejskiej. Ważnym elementem w rozwoju polskiego bibliotekarstwa cyfrowego było z pewnością utworzenie w początkach 2007 forum Biblioteka 2.0 (http://forum.biblioteka20.pl). Forum to także dziś pełni rolę ważnego narzędzia konsolidującego społeczność zainteresowaną tematyką digitalizacji i bibliotek cyfrowych.

Przykłady polskich bibliotek cyfrowych

W kolejnej części zaprezentowane zostaną przykłady polskich bibliotek cyfrowych, które tworzone są zarówno przez małe, lokalne instytucje jak i przez duże biblioteki akademickie. W ich tworzenie zaangażowane są jednak nie tylko biblioteki – przykłady bibliotek regionalnych czy projektów takich jak „Cyfrowe Archiwum Agnieszki Osieckiej” świadczą o tym, że również instytucje prywatne, muzea i archiwa umieszczają w sieci duże ilości materiałów cyfrowych. Celem tego przeglądu jest właśnie zaprezentowanie tej różnorodności. Ilustracja 13. Przykładowy filmu pochodzący z zasobów Jeleniogórskiej Biblioteki Cyfrowej [źródło]  

Publiczne Cyfrowe Archiwum Agnieszki Osieckiej

http://archiwumagnieszkiosieckiej.pl/ W 2007 narodził się pomysł stworzenia cyfrowego archiwum Agnieszki Osieckiej. Był to czas, w którym rodzina pisarki musiała zdecydować czy złożony w 1997 roku depozyt w Muzeum Literatury zostawić już na zawsze w tej instytucji, czy też podjąć się przygotowania serii wydawniczej z oficyną „Prószyński i S-ka” i opracowania spuścizny Poetki. Utworzone przez Fundację Okularnicy im. Agnieszki Osieckiej archiwum cyfrowe działa od kwietnia 2009 r. W kolekcji znajduje się ponad 886 publikacji. Ilustracja 14. Strona główna Archiwum Agnieszki Osieckiej. Inwentaryzacja Archiwum liczy kilkadziesiąt stron formatu A4. Zbiory składające się z ok. 1000 teczek A4 i ok. 10 000 fotografii (odbitek i negatywów) można podzielić na dwie podstawowe części: osobiste materiały poetki oraz jej spuściznę literacką, którą tworzą np.: programy teatralne, plakaty teatralne, recenzje itd. Wśród publikacji najczęściej odwiedzanych w archiwum znajdują się m.in.: Rękopis – pierwszy pamiętnik Agnieszki Osieckiej (wtedy 9-letniej) napisany w okresie od 27. XII 1945 do 2. I 1946. Ilustracja 15. Znajdujący się w Archiwum rękopis 9-letniej Agnieszki Osieckiej.

Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa

http://www.wbc.poznan.pl WBC jest wspólną inicjatywą poznańskiego środowiska akademickiego – uczestnikami projektu są instytucje związane z Poznaniem i Wielkopolską. Inicjatorami projektu są: Poznańska Fundacja Bibliotek naukowych (http://www.pfsl.poznan.pl/) oraz Poznańskie Centrum Superkomputerowo – Sieciowe (pełna lista osób i instytucji, których zbiory obecnie są udostępniane w WBC http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/pubstats?statType=495). Jest to pierwsza polska regionalna biblioteka cyfrowa (tzn. gromadzi zbiory różnych instytucji pochodzących i dotyczących danego regionu), powstała w październiku 2002 roku, przy użyciu oprogramowania dLibra. W 2016 r. jest ona jednym z trzech największych dostawców treści w FBC (obok Cyfrowej Biblioteki Narodowej POLONA i Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej). Ilustracja 16. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa - strona główna Podstawowym założeniem WBC jest umożliwienie internetowego dostępu do czterech typów zasobów: zasoby edukacyjne (skrypty, podręczniki i monografie naukowe); zasoby dziedzictwa kulturowego (wybrane zabytki piśmiennictwa znajdujące się w bibliotekach poznańskich); regionalia (piśmiennictwo dotyczące Poznania i Wielkopolski); muzykalia (nuty i piśmiennictwo związane z muzyką). W zasobach WBC znajdują się głównie gazety (39%) oraz czasopisma (35%). Oprócz tego inne publikacje (25%) to np. akta, starodruki, rękopisy, wspomnienia lub monografie. Wśród publikacji dostępnych w WBC można znaleźć między innymi cyfrową wersję Biblii brzeskiej oraz „Statut – prawa książąt mazowieckich”. Biblia brzeska to polski przekład biblii pochodzący z XVI wieku. Oryginalna księga, ze względów bezpieczeństwa, nie jest udostępniana szerokiej widowni. Dzięki publikacji w WBC jest ona dostępna dla wszystkich. Ilustracja 17. Biblia brzeska - publikacja WBC „Biblia swięta, tho iest, Księgi Starego y Nowego Zakonu, wlasnie z Zydowskiego, Greckiego, y Łaćińskiego, nowo na Polski ięzyk z pilnośćią y wiernie wylożone [tzw. "Biblia brzeska"] [Stary Testament]” (identyfikator publikacji: oai:www.wbc.poznan.pl:2752)  

Elektroniczna Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego

http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra Elektroniczną bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego (w skrócie e-bUW) tworzą biblioteki oraz Archiwum i Muzeum UW. Organizatorem i koordynatorem projektu oraz głównym jego wykonawcą jest Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie. Ilustracja 18. Strona główna Elektronicznej Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego Zbiory e-bUW zostały pogrupowane w kolekcjach tematycznych: dziedzictwo kulturowe, e-publikacje, historia UW i BUW, nauka i dydaktyka. Zawarte w nich cyfrowe publikacje reprezentują wszystkie typy dokumentów: książki, czasopisma, rękopisy, inkunabuły, stare druki, dokumenty życia społecznego, grafikę i rysunki, muzykalia, kartografika, a także e-publikacje. Biblioteka jest dostępna publicznie od listopada 2007, w 2016 gromadzi ona ponad 283 000 obiektów. W zasobach e-BUW znajdują się głównie czasopisma (98%) oraz nieliczne (2%) inne rodzaje publikacji np. książki, pocztówki lub papiery wartościowe. Wśród publikacji dostępnych w e-BUW można znaleźć m.in. rysunek gabinetu marmurowego. „Gabinet Marmurowy : wykonany wg projektu Jakuba Fontany z r. 1768, wykończony w r. 1771 : widok ściany północnej z portretem króla pędzla Bacciarellego nad kominkiem; rzuty odrzwi i pilastrów przyściennych / rys. J. Ch. Kamsetzer.” (identyfikator publikacji: oai:ebuw.uw.edu.pl:123) Ilustracja 19. Rysunek przedstawiający gabinet marmurowy, z zasobów e-BUW.  

Cyfrowa Biblioteka Narodowa POLONA

http://www.polona.pl/ “Polona to nowoczesny portal, który udostępnia w sieci zbiory Biblioteki Narodowej. Jest narzędziem pozwalającym na powszechne otwarcie dla czytelników skarbca i magazynów Biblioteki Narodowej. Pozwoli również prezentować zbiory innych instytucji kultury.” [źródło] Ilustracja 20. Strona główna CBN POLONA POLONA wyróżnia się na tle innych polskich bibliotek cyfrowych podejściem do kolekcji cyfrowych. Podążając z duchem czasu, wykorzystuje i inspiruje się najróżniejszymi trendami i zjawiskami obecnymi na m.in. portalach społecznościowych, aby dotrzeć do jak naszerszego grona czytelników (nawet do ludzi potencjalnie niezainteresowanych korzystaniem z bibliotek cyfrowych). Na pierwszej stronie POLONY codziennie pokazywane są najciekawsze obiekty i kolekcje tematyczne. Cały portal został zbudowany jako one-page application, co oznacza, że do działania nie wymaga przeładowania strony. Film 1. Film promujący nową wersję portalu POLONA. Ciekawie rozwiązany został dział “Biblioteka” - widać w nim wszystkie obiekty, jak w popularnych serwisach społecznościowych służących do przeglądania fotografii, działających na zasadzie “tablicy z obrazkami” np. Flickr, Pinterest czy Tumblr. Po prawej stronie tytułu wyświetla się aktualna liczba obiektów dostępnych w portalu - 2016r. było to ok 1 587 726 (jednak część z nich dostępna jest wyłącznie w czytelniach Biblioteki Narodowej). Ilustracja 21. Przykładowy obiekt w portalu POLONA (litografia malowana ręcznie). Oprócz wielu zalet upodobnienia portalu biblioteki cyfrowej do portalu społecznościowego, istnieje też jednak parę minusów takiego rozwiązania. Należy zwrócić uwagę na to, że nie każdy użytkownik nastawiony jest na przeglądanie ciekawostek w celach rozrywkowych czy hobbystycznych. Na obecnym rozwiązaniu na pewno nie skorzystają naukowcy, ponieważ portalowi zabrakło m.in. możliwości sprawnego i intuicyjnego przeglądania kolejnych numerów czasopisma. Nowoczesny layout wprowadzony został kosztem uporządkowanej struktury zawartości biblioteki. Inną wadą aktualnej konstrukcji POLONY na zasadzie one-page application jest jest znacznie słabsza widoczność zbiorów tej biblioteki w wyszukiwarce Google.

Modele bibliotek cyfrowych w Polsce

Ilustracja 22. Mapa rozmieszczenia konsorcjalnych i instytucjonalnych bibliotek cyfrowych w Polsce [źródło]. Polskie biblioteki cyfrowe można podzielić na dwa typy: konsorcjalny i instytucjonalny. Konsorcjalne biblioteki cyfrowe tworzy kilka instytucji, a co najmniej jedna z nich pełni rolę koordynatora. Typ instytucjonalny to repozytoria tworzone przez jedną instytucję. Różnice między tymi modelami widoczne są w zasobach gromadzonych i udostępnianych przez daną bibliotekę cyfrową. W bibliotekach konsorcjalnych typ udostępnianych zasobów zależy od motywów poszczególnych współtworzących instytucji. Konsorcjum (czy też instytucja wiodąca) może określać pewne ramy tematyczne, proceduralne i jakościowe na które muszą się zgodzić wszystkie instytucje przystępujące do tworzenia danej biblioteki.

Portal FBC

Ilustracja 25. Schemat funkcjonowania portalu FBC Portal FBC utrzymuje bazę danych polskich bibliotek cyfrowych (patrz http://fbc.pionier.net.pl/pro/zrodla/), która jest (i powinna być) aktualizowana we własnym zakresie przez poszczególne biblioteki cyfrowe - każda uczestnicząca biblioteka aktualizuje swoje dane — jest to jedna z podstaw płynnego funkcjonowania FBC. W wykazie bibliotek cyfrowych podane są informacje ogólne takie, jak nazwa, URL, podstawowe dane kontaktowe i opis danej biblioteki, ale również szczegółowa lista instytucji wprowadzających materiały do danej biblioteki cyfrowej, lista rekomendowanych obiektów i informacji technicznych na temat interfejsu OAI-PMH i stosowanego oprogramowania.  Informacja na temat każdej biblioteki cyfrowej i każdej instytucji może być również wzbogacona danymi dotyczącymi lokalizacji geograficznej. Dane te używane są do przedstawienia bibliotek i instytucji na mapie Polski.

Czym jest protokół OAI-PMH?

Protokół OAI-PMH jest w pierwszej kolejności wykorzystywany do automatyzacji wymiany metadanych. Zgodnie z definicjami zapisanymi w protokole, do wymiany metadanych dochodzi między dwiema głównymi stronami: dostawcami usług (tzw. harwesterami) i dostawcami danych (repozytoriami). Dostawcy usług używają protokołu OAI, aby odczytać dane udostępnione przez dostawców danych przez interfejs OAI.

FBC a Europeana

Ilustracja 26. Zasoby lokalne i regionalne w Europeanie. Od 11 grudnia 2009 roku w ramach Europejskiej Biblioteki Cyfrowej Europeana (http://europeana.eu/) dostępne są zasoby kilkudziesięciu polskich bibliotek cyfrowych, skupionych wokół Federacji Bibliotek Cyfrowych (http://fbc.pionier.net.pl/, FBC) sieci PIONIER (http://www.pionier.net.pl/). Zasoby te obejmują w tej chwili (2016 r.) ponad 1 501 000 obiektów cyfrowych udostępnionych przez kilkaset instytucji kultury i nauki z całej Polski.

Tworzenie własnej biblioteki cyfrowej

Główne zagadnienia, które trzeba przemyśleć to:

• Jakie wymagania ma oprogramowanie do budowy bibliotek cyfrowych? Czy instytucję stać na utrzymanie serwerów spełniających te wymagania i odpowiedniego łącza sieciowego?
• Jaka jest ilość materiałów, które instytucja planuje udostępnić w bibliotece cyfrowej?
• Ilu użytkowników będzie potencjalnie korzystać z biblioteki?
• Czy instytucja posiada zatrudnia (lub posiada zasoby finansowe aby zatrudnić) wykwalifikowany personel IT?

Odpowiedź na część z tych pytań jest trudna, zwłaszcza w sytuacji, gdy nie posiadamy odpowiedniego doświadczenia i wiedzy w zakresie oprogramowania do budowy bibliotek cyfrowych. Warto w takiej sytuacji poradzić się innych instytucji, które zdecydowały się na stworzenie własnej biblioteki cyfrowej. Oczywiście najlepiej zwrócić się do instytucji o podobnym profilu działalności.

Wymagania oprogramowania do budowy bibliotek cyfrowych

Określenie konfiguracji sprzętowej dla serwerów biblioteki cyfrowej to trudne zadanie. Taka konfiguracja zależy m.in. od:

• Liczby równocześnie korzystających z systemu użytkowników
• Liczby publikacji w bibliotece cyfrowej
• Tempa wprowadzania nowych publikacji
• Rozmiaru plików publikacji i liczby tych plików
• Tego, czy publikacje posiadają informacje tekstowe, które będą indeksowane (np. OCR)
• Złożoności tematu opisu publikacji i stopnia szczegółowości tego opisu.

Przygotowanie prostej formuły pozwalającej na określenie optymalnych parametrów sprzętowych serwerów biblioteki cyfrowej jest praktycznie niemożliwe.

Uruchomienie i organizacja pracy w bibliotece cyfrowej

Analiza wszystkich przedstawionych dotychczas zagadnień powinna ułatwić podjęcie decyzji czy uruchomienie biblioteki cyfrowej leży w zasięgu możliwości instytucji czy też nie. Jeżeli podjęta zostanie decyzja o budowie własnej książnicy cyfrowej, należy przejść do właściwej fazy planowania tego przedsięwzięcia. Najistotniejsze jest wówczas zidentyfikowanie, zaplanowanie i zorganizowanie wszystkich zadań, które są potrzebne do uruchomienia i utrzymania biblioteki cyfrowej. Główne zagadnienia przy planowaniu i organizacji to (opisane szczegółowo w wymienionych niżej internetowych podręcznikach i artykułach): personel, podział zadań i obszary odpowiedzialności, organizacja pracy i wydajność, monitoring i usprawnienia. Kluczem do sukcesu projektu nie jest ścisłe i ślepe podążanie konkretną ścieżką, ale planowanie strategiczne i podejmowanie mądrych wyborów spośród całego wachlarza narzędzi i procesów mogących zapewnić realizację unikatowych celów i potrzeb każdej kolekcji. Przydatny będzie szczegółowy przewodnik w planowaniu projektu digitalizacyjnego to “A Framework of Guidance for Building Good Digital Collections”. Znajdują się tam dokładne informacje na temat tego co powinien zawierać plan budowy. Istnieje wiele metod planowania projektu, które formalizują ten proces i pozwalają na kontrolowanie realizacji. Najbardziej popularne metody planowania projektu to:

• PRINCE2 (ang. PRojects IN Controlled Environment, version 2) - jest standardową metodą zarządzania projektem. Służy do organizowania, zarządzania i kontrolowania projektów związanych z różnymi dziedzinami. Jest często używany do zarządzania wielkimi projektami w departamentach i agencjach brytyjskiego rządu. (polski opis można znaleźć tutaj)
• Przewodnik PMBOK (ang. Project Management Body of Knowledge) cieszy się międzynarodowym uznaniem, jest alternatywą dla PRINCE2. Zawiera zestaw wskazówek do zarządzania projektami, które mogą być wprowadzone w różnych dziedzinach, w tym w budownictwie, tworzeniu oprogramowania, motoryzacji, itp. (polski opis przewodnika można znaleźć tutaj)

Wybór schematu metadanych

Jak zostało już powiedziane, metadane to ustrukturyzowana informacja, która opisuje, umiejscawia, lub w jakikolwiek inny sposób upraszcza wyszukanie, użycie i zarządzanie zasobami cyfrowymi. Metadane są często nazywane danymi na temat danych albo informacjami o informacjach. Podstawą decyzji o wyborze standardu metadanych w projekcie biblioteki cyfrowej powinny być cele i założenia projektu. Ciężko podważyć ogromne znaczenie metadanych, dlatego w celu wyboru schematu metadanych opisujących obiekty cyfrowe, należy przeprowadzić dogłębną analizę. Schemat metadanych definiuje zestaw elementów metadanych, opisujących dany zasób, np. obiekt cyfrowy. Istnieją różne standardy związane z metadanymi, takie jak MARC (ang. Machine-Readable Cataloging format), Encoded Archival Description (EAD), Dublin Core Metadata Element Set (DCMES) czy też Categories for the Description of Works of Art (CDWA). Metadane są użyteczne, jeśli przy ich tworzeniu postępuje się zgodnie z tymi regułami/standardami. Aby biblioteki cyfrowe mogły współpracować na poziomie krajowym, konieczne było określenie wspólnego mianownika dla konwencji opisywania obiektów przyjmowanej przez różne polskie biblioteki cyfrowe. Dzięki nim, użytkownicy będą mogli dotrzeć do zasobów, których szukają i będą mogli z nich skorzystać. Podstawą dla funkcjonowania polskiej rozproszonej platformy bibliotek cyfrowych jest schemat metadanych Dublin Core (DCMES, tzw. „prosty Dublin Core”). Więcej o schemacie Dublin Core można znaleźć w tłumaczeniu schematu przygotowanym przez Bibliotekę Narodową. Oprócz polskiej wersji warto zapoznać się również z oryginalną specyfikacją i dokumentami towarzyszącymi dostępnymi na stronach Dublin Core Metadata Initiative http://dublincore.org. Od 2010 roku trwają prace nad stworzeniem nowego schematu, który mógłby zastąpić DCMES w polskich bibliotekach cyfrowych. Schemat ten nazywa się PLMET, a rozwojowa wersja jego dokumentacji znajduje się pod adresem: http://dl.psnc.pl/community/display/FBCMETGUIDE.

Przykład opisu obiektu cyfrowego

Wybór schematu to jedno, kolejny krok to określenie stopnia zaawansowania samego opisu. Im bardziej szczegółowy jest opis, tym łatwiej będzie użytkownikom odnaleźć dany zasób. Stworzenie takiego dokładnego opisu będzie wymagać jednak więcej wysiłku na etapie jego tworzenia. Poza poziomem szczegółowości, należy wziąć także pod uwagę kwestię związaną z dostępnością zasobów. Biblioteki cyfrowe funkcjonują w Internecie, gdzie ich zasoby są tak samo widoczne dla użytkowników z Polski jak i np. z USA. Polski użytkownik z łatwością poradzi sobie z wyszukiwaniem publikacji na dany temat, wpisując odpowiednie słowa kluczowe. Znajomość języka polskiego nie jest jednak tak popularna wśród Amerykanów. Aby uczynić obiekty składowane w bibliotece cyfrowej dostępnymi dla szerokiego spektrum internautów, warto rozważyć przygotowanie dwóch równoległych wersji opisu – w języku polskim i angielskim. Poniżej prezentujemy przykład pochodzący z biblioteki cyfrowej Politechniki Lubelskiej. Część elementów opisu została przetłumaczona na język angielski, dzięki czemu o wiele łatwiej będzie odnaleźć ten obiekt użytkownikom, którzy nie znają języka polskiego. Ilustracja 31. Metadane obiektu w wersji polskiej Ilustracja 32. Metadane obiektu w wersji angielskiej Zarówno udostępnianie opisu w schemacie Dublin Core jak i tłumaczenie go na język angielskie zwiększa szansę na to, że zasoby będą mogły być wykorzystywane przez inne usługi i użytkowników o których nie myśleliśmy w chwili tworzenia biblioteki cyfrowej. Taką zdolność do współpracy z zewnętrznymi usługami/użytkownikami nazywamy interoperacyjnością.

Inne kwestie

Wybór oprogramowania i określenie konwencji opisu obiektów to zaledwie ułamek zagadnień, które należy rozpatrzeć przy planowaniu i realizacji projektu tworzenia biblioteki cyfrowej. Inne kwestie jak np. wybór formatów cyfrowych dla konkretnych typów obiektów, kwestie doboru materiałów do konkretnych kolekcji czy zagadnienia związane z prawami własności intelektualnej zostały omówione w dalszych częściach kompendium. W przypadku wątpliwości zawsze warto poradzić się kogoś, kto w danej materii ma już pewno doświadczenie.

Uruchomienie biblioteki cyfrowej

Standardowe oprogramowanie do budowy bibliotek cyfrowych oferuje standardowy interfejs strony WWW biblioteki cyfrowej. Przed ostatecznym uruchomieniem należy tę stronę przystosować do potrzeb instytucji i przyszłych użytkowników. Chodzi nie tylko o sam wygląd portalu (dobór logotypu, tematu kolorystycznego), ale również kwestie związane z:

• materiałami pomocniczymi – instrukcje, strony pomocy,
• możliwością przesłania informacji zwrotnej – forum użytkowników, formularz kontaktu.

Podczas udostępniania użytkownikom końcowym obiektów cyfrowych na stronie internetowej biblioteki cyfrowej ważne jest, aby pamiętać o następujących rekomendacjach:

• Sprawdzenie interfejsu użytkownika końcowego na początku, celem ostatecznego przemyślenia i ewentualnie dokonania ostatecznych poprawek.
• Zaangażowanie użytkowników końcowych w trakcie projektowania i testowania interfejsu strony internetowej biblioteki cyfrowej.
• Identyfikacja kwestii związanych z funkcjonalnością i dostępnością - rozważenie alternatywnych wersji np. tekstowych opisów zasobów wizualnych, transkrypcje nagrań dźwiękowych, streszczenia nagrań video.
• Promocja kolekcji: pomocny może okazać się rozwój "marki", posiadanie strategii reklamowej, lub otwarcie swoich zasobów dla wyszukiwarek lub innych serwisów (np. dla protokołu Z39.50 lub OAI-PMH).

Promocja biblioteki cyfrowej

Ważną kwestią podczas uruchamiania biblioteki cyfrowej, jest public relations i strategia marketingowa. Właściwe przygotowanie strategii marketingowej i PR pomogą osiągnąć większy sukces w zakresie popularyzacji biblioteki cyfrowej i wykorzystania jej treści. Zwykle celem projektów z zakresu dziedzictwa kulturowego jest zwiększenie świadomości w gronie ich twórców, jak i użytkowników, określenie preferowanych użytkowników, których należałoby zachęcić do korzystania z rezultatów projektu, a także reklamowanie projektu przez kluczowe osoby życia publicznego i wreszcie przez wskazanie danych kontaktowych projektu. Włączenie zarówno tradycyjnego, jak i elektronicznego marketingu jest niezbędne, aby projekt stał się zauważalny w określonym środowisku. Tradycyjnie działania marketingowe mogą uwzględniać:

• ulotki reklamowe, plakaty, dystrybucję gadżetów,
• wystąpienia na różnych konferencjach związane z wprowadzaniem rozwiązań w zakresie projektów przygotowywania bibliotek cyfrowych,
• dystrybucja informacji w lokalnych, krajowych lub międzynarodowych mediach,
• oficjalne uruchomienie biblioteki cyfrowej i zaproszenie prominentnych gości do oficjalnego otwarcia projektu.

Oprócz tradycyjnego marketingu, powinien zostać wdrożony także marketing internetowy. Oznacza to udostępnianie informacji na stronie domowej, wysyłanie informacji e-mailem do użytkowników biblioteki, wpisy na blogu bibliotekarskim, posty na forum, stworzenie fanpage'a na facebooku, etc.

Dołączenie do istniejącego konsorcjum

Liczba zagadnień, którymi należy zająć się w przypadku samodzielnego budowania biblioteki cyfrowej jest bardzo duża. Prawdopodobieństwo niepowodzenia w przypadku braku wiedzy i doświadczenia jest bardzo wysokie. Jeżeli na którymś z etapów analizy bądź planowania powzięta zostanie decyzja o rezygnacji z samodzielnego budowania biblioteki cyfrowej, należy rozważyć przyłączenie się do którejś z istniejących bibliotek cyfrowych. To, coo w tej kwestii zrobimy, zależy od typu zasobów jakie chcemy udostępnić i od tego czym ogólnie zajmuje się instytucja lub z kim współpracuje. Może to być, zależnie od przypadku, biblioteka regionalna (np. Śląska Biblioteka Cyfrowa) lub też repozytorium tematyczne (np. Cyfrowe Archiwum Agnieszki Osieckiej), do którego dana instytucja będzie pasowała. Przykładem biblioteki, w której zasoby udostępnia wiele instytucji związanych z danym rejonem/tematyką, jest Śląska Biblioteka Cyfrowa. Celem tego repozytorium jest prezentacja w internecie kulturowego dziedzictwa Śląska w jego historycznej i współczesnej różnorodności, publikowanie naukowego dorobku regionu oraz wspieranie działalności dydaktycznej i edukacyjnej. Adres biblioteki: http://www.sbc.org.pl/. Ilustracja 33. Strona główna Śląskiej Biblioteki Cyfrowej. Powstanie ŚBC zainicjowało założycielskie Porozumienie o współpracy przy utworzeniu Śląskiej Biblioteki Cyfrowej z 20 lipca 2006 r. pomiędzy Biblioteką Śląską a Uniwersytetem Śląskim, mające na celu głównie wypracowanie zasad otwartego uczestnictwa innych śląskich instytucji. Każdy z Uczestników ŚBC zachowuje prawa do cyfrowej publikacji i decyduje np. o okresie jej udostępniania. Lista instytucji współpracujących z tą biblioteką znajduje się na tej stronie. W przypadku tego typu współpracy, instytucja przewodząca konsorcjum bibliotek oferuje często szkolenia w zakresie digitalizacji i katalogowania zgodnie z uznanymi przez wszystkich konsorcjantów zasadami. Dostępne są także środki, umożliwiające komunikację między uczestnikami konsorcjum, które mogą być wykorzystane w sytuacji, gdy zaistnieją jakiegoś rodzaju wątpliwości.